"Διαδικασία από το φτιάξιμο της κλωστής μέχρι την ύφανση"

Μέρος της εργασίας αυτής παρουσιάστηκε από τον Προέδρου Λαογραφικού μουσείου Σαρακατσάνων Τσαούση Βασιλείου στο Δ΄Συμπόσιο για τους εκπαιδευτικούς των Νομών Αρκαδίας, Αργολίδας και Μεσσηνίας στις 19-21 Απριλίου 2002 υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και οργάνωση από το Λαογραφικό Μουσείο Στεμνίτσας με Θέμα : "Μορφές βιοτεχνικής παραγωγής. Η παραδοσιακή υφαντουργία στον ελλαδικό χώρο".

Ο τύπος του αργαλειού που χρησιμοποιούσαν οι Σαρακατσάνες λέγονταν μπηχτός ή αργαλειός της γούρνας. Όλες οι εργασίες από το διάλεγμα των κατάλληλων μαλλιών, πλύσιμο, ξάσιμο, λανάρισμα, γνέσιμο, ίδιασμα, τύλιγμα, μπελόνιασμα (πέρασμα των κλωστών στα μιτάρια και στο χτένι) και η ύφανση ήταν αποκλειστικά έργο των γυναικών.

Υπάρχουν επιστημονικοί συσχετισμοί, από ερευνητές, ότι ο παραπάνω αργαλειός είναι μια εξέλιξη του επίπεδου αρχαίου αργαλειού. Δεν υπεισέρχομαι στις λεπτομέρειες αυτές, αλλά θα φροντίσω να σας εξηγήσω το πρακτικό μέρος αυτής της κατασκευής, προκειμένου να λειτουργήσει σε χώρους περιορισμένου ύψους και διαφορετικής τεχνικής.

Πρώτον ο αργαλειός είναι μπηχτός για οικονομία των πλάγιων στηριγμάτων. Όπως συμβαίνει με τους μετακινούμενους αργαλειούς, εδώ βλέπουμε ότι παίρνουμε τέσσερις μικρούς κορμούς και τους μπήγουμε στο χώμα για σταθερότητα. Στους κορμούς αυτούς στηρίζονται τα εξαρτήματα του αργαλειού. Τα αντιά, το ξυλόχτενο, τα μιτάρια και τα καρέλια. Στα χρόνια της κλεφτουριάς ο αργαλειός αυτός στήνονταν μέσα σε σπηλιές και επειδή ο χώρος ήταν χαμηλός σε ύψος προφανώς αναγκάζονταν να σκάβουν μια γούρνα για να τον τοποθετήσουν και να μπορεί η γυναίκα να υφαίνει. Αλλά και αργότερα οι Σαρακατσάνοι όταν έκαναν τον αργαλειό μέσα σε κατάλυμα τους βόλευε η γούρνα γιατί ο τύπος του αργαλειού αυτού ήταν μικρότερος σε όγκο και άρα χρειαζόταν λιγότερα υλικά. Πιστεύω ότι οι λόγοι που επέβαλλαν αυτόν τον τύπο του αργαλειού ήταν το πρακτικό μέρος που ανέφερα χωρίς βέβαια να αμφισβητείται καμιά από τις θεωρίες άλλων ερευνητών, επειδή η υφαντική ήταν πανάρχαια εφεύρεση και βρέθηκε και στους προγόνους μας.

Εξαρτήματα του αργαλειού αυτού μιας περιόδου είναι οι τέσσερις φούρκες (ΕΞΑΡΤΗΜΑΤΑ ΜΙΑΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ), δύο μπροστινές κοντές και δύο πισινές πιο ψηλές για να έχει κλίση το στημόνι προς τα εμπρός για καλή ύφανση, δύο ξύλα ίσια τα οποία στηρίζονταν κάπου πάνω από την υφάντρα και τα κάρφωναν στις δύο πισινές φούρκες. Τα δύο αυτά ξύλα είχαν μπηγμένα καρφιά για να είναι υποδοχή σε δύο άλλα ξύλα που έμπαιναν οριζόντια από πάνω τους.

Ξυλότεχνο του αργαλειού. Το πάνω έχει χτένι καλαμένιο για τα υφάσματα χοντρά. Το κάτω έχει χτένι ατσάλινο για υφάσματα λεπτά.

Στο πρώτο οριζόντιο κρέμονταν το ξυλόχτενο. Εξάρτημα από δύο τεχνικά κατασκευασμένα ξύλα τα οποία δέχονταν το χτένι. Στο δεύτερο οριζόντιο κρεμούσαν τα Καρέλια τα οποία ήταν προσαρμοσμένα τα μιτάρια. Εκτός από τις τέσσερις φούρκες και τα τέσσερα ξύλινα στηρίγματα, που προανέφερα, όλα τα άλλα εξαρτήματα ήταν τα βασικά εργαλεία του αργαλειού. Όπως το ξυλόχτενο, τα χτένια σιδερένια με ατσαλένιες θυρίδες για την ύφανση ψιλών υφασμάτων και άλλα με ξύλινα πλαίσια, με καλαμένιες θυρίδες για την ύφανση βελεντζών και στρωμάτων. Τα καρέλια, τα μιτάρια, οι πατήθρες, και δύο αντιά. Το ένα παίρνει το στημόνι έχει κεφαλή με τέσσερις τρύπες και ένα βαθούλωμα παράλληλο στο κέντρο στο οποίο μπαίνει μέσα η βέργα στην οποία είναι πιασμένο το στημόνι για να έχει αντίσταση και να γίνει το τύλιγμα. Το δεύτερο αντί έχει και αυτό κεφαλή με τέσσερις τρύπες αλλά έχει άνοιγμα παράλληλο στο κέντρο για να περάσουν στην αρχή οι κλωστές του στημονιού μετά το μπελόνιασμα και στη συνέχεια το υφασμένο κομμάτι για να μπορεί να τυλίγεται στο αντί. Σαν τα δύο αυτά αντιά που ανέφερα με το ίδιο πάχος υπάρχει και τρίτο χωρίς κεφαλή το περαστάρι. Στη μέση από τις πισινές φούρκες στηρίζεται το αντί με το στημόνι και στο ύψος από τις φούρκες πάντα από πίσω στηρίζεται το περαστάρι. Εκεί στηρίζεται το στημόνι αφού προηγουμένως το μπελονιάσουν πρώτα στα μυτάρια και μετά στο χτένι. Για να γίνει το τέντωμα του υφαντού γίνονται οι εξής κινήσεις και επιτυγχάνεται με τα εξής εξαρτήματα:

Τύλιγμα στο αντί με τα καλαμίδια στο στημόνι

Στην κεφαλή από το αντί στο οποίο είναι τυλιγμένο το στημόνι μπαίνει ένα ξύλο μακρύ όσο και η απόσταση από την υφάντρα μέχρι την κεφαλή του αντιού. Αυτό το εξάρτημα το λένε πολταριά. Αφού βάλλει την πολταριά στο αντί στην κεφαλή του πρώτου αντιού βάζει ένα εξάρτημα που λέγεται χέρι, με αυτό γυρίζει το μπροστινό αντί μαζεύοντας στην αρχή τις κλωστές μέχρι να τεντώσει το στημόνι. Δένει το χέρι με ένα σκοινί που είναι δεμένο στην φούρκα και ξεκινάει την ύφανση κατ' αυτόν τον τρόπο. Υπάρχουν και άλλα δύο εξαρτήματα τα οποία δεν είναι ογκώδη αλλά είναι πολύ απαραίτητα για την ύφανση. Είναι δύο ξύλινα μικρά τα λεγόμενα καλαμίδια. Αυτά μπαίνουν στο στημόνι μετά το διάσιμο όταν πάνε να το τυλίξουν στο αντί για να κρατάνε το σταύρωμα των κλωστών το οποίο χρησιμεύει να ανοίγουν με τα μιτάρια οι μισές κλωστές προς τα επάνω και οι μισές προς τα κάτω, οπότε γίνεται το στόμα, έτσι το έλεγαν, από το οποίο περνούσε η σαΐτα με το υφάδι το οποίο εγκλωβιζόταν με την αντίστροφη αλλαγή των κλωστών για να πυκνώσει το υφαντό με το χτύπημα του χτενιού με το ξυλόχτενο. Τα χτυπήματα για κάθε σαϊτιά που περνούσε η υφάντρα ήταν ανάλογα με την πυκνότητα του κάθε υφαντού από ένα χτύπημα μέχρι και τέσσερα.

Σαρακατσάνες πλύνουν το μαλλί.	Σαρακατσάνες ξαίνουν μαλλί.	Σαρακατσάνα λαναρίζει μαλλί. Φαίνεται πώς βγάζει το φίνο μαλλί από το λανάρι.
Σαρακατσάνες με ρόκες γνέθουν μαλλί.	Σαρακατσάνα μαζεύει τη μάλλινη κλωστή από την ανέμη στο κουβάρι (κουβάριασμα).	Ίδιασμα της κλωστής (στημόνι).
Μάζεμα της κλωστής (του διασιδιού) μετά το ίδιασμα, για να πάει για τύλιγμα.	Τύλιγμα του διασιδιού.	Τέλος του τυλίγματος του διασιδιού.
Μετά το τέλος του τυλίγματος του διασιδιού η Σαρακατσάνα κάνει με το αντί το σχήμα του σταυρού, αφού από πιο μπροστά έχει βάλει στην κεφαλή του αντιού πράσινα φύλλα ή χλόη.

Τα υφαντά που ύφαιναν οι γυναίκες ήταν τόσα όσα χρειάζονταν για τις ανάγκες η κάθε οικογένεια. Ήταν υφάσματα για οικιακή χρήση και για ένδυση.

Υπάρχουν 14 κατηγορίες υφαντών.

1. Φουστίσιο. Ύφασμα για γυναικείας φούστες. Γίνεται με κλωστή γνεσμένη, πολύ ψιλή από φίνο μαλλί.
2. Κλαρωτό. Ύφασμα για ανδρικά ρούχα από φίνο μαλλί.
3. Δίμητο. Ύφασμα για ανδρικά ρούχα από φίνο μαλλί.
4. Κουπιαστό. Ύφασμα για ρούχα ανδρικά με σχήματα ρόμβου, φτιαγμένο από φίνο μαλλί.
5. Κάλτσινο. Ύφασμα φτιαγμένο από χοντρή κλωστή για να χτυπιέται στο μαντάνι για να γίνει πυκνό. Το χρησιμοποιούσαν για ανδρικές κάλτσες, σεγκούνια, γυναικεία τσαμαντάνια και ποδιές παναούλες.
6. Τρουβαδένιο. Ύφασμα για τρουβάδες σε σχέδιο καρό, φτιαγμένο από φίνο μαλλί μαύρο και νήμα άσπρο.
7. Ύφασμα για χαράρια, σακιά, για ρούχα φτιαγμένα με ειδικά αχράδια, χρωματιστές φαρδιές ρίγες, και για δισάκια με διαφορετικές ρίγες. Όλα φτιαγμένα από φίνο μαλλί. Ύφαιναν υφάσματα για αλευροσάκια, σακιά για μαλλιά, για τα οικιακά σκεύη και σακιά τουλουμοσάκια με τα οποία κουβαλούσαν το τυρί που ήταν μέσα στα τουλούμια.
8. Ύφασμα για στρώματα, τσόλια. Το ύφασμα αυτό γίνονταν με στημόνι πρόβειο και υφάδι από χοντρή κλωστή επίσης από πρόβειο μαλλί και άλλοτε από γιδίσιο. Όταν το χτυπούσαν στην νεροτριβή γίνονταν πολύ πυκνό και αδιάβροχο.
9. Ύφασμα για κάπες και τέντες (μαύρο). Γίνονταν με στημόνι πρόβειο και υφάδι που αποτελούνταν από λίγο πρόβειο μαλλί και περισσότερο γιδίσιο. Το χτυπούσαν στην νεροτριβή και γίνονταν πυκνό και αδιάβροχο.
10. Βελέντζες με κρόσσια. Φτιαγμένες με χοντρό υφάδι, χτυπημένες στην νεροτριβή για να γίνονται πυκνές. Τις χρησιμοποιούσαν για σκέπασμα.
11. Στρώματα. Φτιαγμένα με χοντρό υφάδι χτυπημένα στην νεροτριβή για να γίνουν πυκνά. Τα έστρωναν πάνω από τα τραγομαλλίσια στρώματα.
12. Βελέντζες με κοντά κρόσσια. Φτιαγμένες από πρόβειο, όχι πολύ χοντρό υφάδι, με πολύχρωμα σχέδια. Τις χρησιμοποιούσαν στο στρώσιμο του κονακιού σε ημέρες γιορτών και στο σκέπασμα του φορτίου του καραβανιού.
13. Καρπέτες. Ήταν στρώματα διακοσμητικά. Γίνονταν όχι με την σαΐτα αλλά κρατώντας στο χέρι πολύχρωμες κλωστές (πεδολόγες) κάνοντας εναλλαγές για να γίνεται το σχέδιο. Όλα τα χρώματα που χρησιμοποιούσαν, είχαν κατορθώσει να τα κάνουν ανεξίτηλα.
14. Ύφαιναν στον αργαλειό, χωρίς το ξυλόχτενο με ένα ξύλο που λέγεται κρούστης, ζώστρες για τα σαμάρια και τις σέλες περίπου έξι πόντους φάρδος. Επίσης ύφαιναν καλτσοδέτες για τις ανδρικές κάλτσες και τις φουστανέλες περίπου 2 πόντους φάρδος.
     

Απεικόνιση και ονομασία σχεδίων πλεκτών, κεντητών, και ραμμένων στις φορεσιές και στα είδη οικιακής χρήσης των Σαρακατσάνων